آزمون اندازه گیری مایکوتوکسین چیست؟
آزمون اندازه‌گیری مایکوتوکسین یک روش تحلیلی تخصصی برای شناسایی و تعیین غلظت سموم قارچی در محصولات غذایی و کشاورزی است. این سموم، که توسط برخی گونه‌های کپک مانند Aspergillus، Penicillium و Fusarium تولید می‌شوند، ممکن است در غلات، خشکبار، ادویه‌ها و خوراک دام وجود داشته باشند و با خطراتی مانند سرطان، نارسایی کبد، مشکلات کلیوی، اختلالات هورمونی و تضعیف سیستم ایمنی همراه باشند. شایع‌ترین انواع مایکوتوکسین شامل آفلاتوکسین‌ها، اکراتوکسین‌ها، فومونیسین‌ها، زیرالنون و DON هستند. آزمون‌های رایج برای اندازه‌گیری این ترکیبات شامل روش‌های کروماتوگرافی مایع (HPLC)، ایمونواسی‌ها (ELISA) و طیف‌سنجی جرمی (LC-MS/MS) است که به منظور اطمینان از ایمنی مواد غذایی و انطباق با استانداردهای بین‌المللی انجام می‌گیرند.
جهت دریافت خدمات و مشاوره رایگان با نیکوفامد تماس بگیرید.
انواع مایکوتوکسین ها
آفلاتوکسین‌ها (Aflatoxins)
یکی از خطرناک‌ترین مایکوتوکسین‌ها هستند که عمدتاً توسط قارچ‌های Aspergillus flavus و Aspergillus parasiticus تولید می‌شوند. آن‌ها به شدت سرطان‌زا بوده و بیشتر در غلات، خشکبار، ذرت و بادام‌زمینی یافت می‌شوند. آفلاتوکسین B1 قوی‌ترین نوع آن است.
اوکراتوکسین‌ها (Ochratoxins)
عمدتاً توسط قارچ‌های Aspergillus و Penicillium تولید می‌شوند. اوکراتوکسین A متداول‌ترین نوع است و سمیت آن بیشتر متوجه کلیه‌ها بوده و به عنوان نفروتوکسین شناخته می‌شود. در قهوه، انگور خشک، غلات و گوشت‌های فرآوری‌شده یافت می‌شود.
فومونیسین‌ها (Fumonisins)
از متابولیت‌های ثانویه قارچ Fusarium هستند که معمولاً در ذرت رشد می‌کند. فومونیسین B1 مهم‌ترین نوع آن است و با سرطان مری و اختلالات عصبی در حیوانات مرتبط است.
زیرالنون (Zearalenone)
این مایکوتوکسین نیز توسط گونه‌های Fusarium تولید می‌شود و ساختاری مشابه هورمون استروژن دارد، بنابراین می‌تواند تعادل هورمونی و عملکرد تولیدمثل را مختل کند، به‌ویژه در دام‌ها.
پاتولین (Patulin)
توسط قارچ‌هایی مانند Penicillium expansum تولید می‌شود و بیشتر در میوه‌های پوسیده، به‌ویژه سیب و فرآورده‌های آن مانند آب‌سیب دیده می‌شود. مصرف زیاد آن می‌تواند اثرات سمی بر دستگاه گوارش و سیستم عصبی داشته باشد.
سیترینین (Citrinin)
توسط قارچ‌های Penicillium و Monascus تولید می‌شود و بیشتر در غلات آلوده مشاهده شده است. سیترینین نیز دارای اثرات مخرب بر کلیه‌ها است.
آلکالوئیدهای ارگوت (Ergot alkaloids)
تولیدشده توسط قارچ Claviceps purpurea، این ترکیبات در غلات مانند چاودار رشد می‌کنند و می‌توانند منجر به بیماری ارگوتیسم (Ergotism) با علائمی مانند انقباض عروق، توهم و نکروز اندام‌ها شوند.
استریگماتوسیستین (Sterigmatocystin)
پیش‌ساز بیوسنتزی آفلاتوکسین‌ها بوده و توسط برخی گونه‌های Aspergillus تولید می‌شود. این مایکوتوکسین نیز دارای خاصیت سرطان‌زایی و سمیت کبدی است و معمولاً در مواد غذایی نگهداری‌شده در شرایط نامناسب مشاهده می‌شود.
در ادامه، جدول کامل انواع مایکوتوکسین‌ها، منشاء قارچی، منابع رایج آلودگی و اثرات بر سلامتی انسان و حیوان آورده شده است:
جهت کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با آزمون های فیزیک و شیمیایی کلیک کنید.
| نوع مایکوتوکسین | قارچ تولیدکننده | محصولات آلوده رایج | اثرات بر سلامت |
|---|---|---|---|
| آفلاتوکسین‌ها | Aspergillus flavus, A. parasiticus | ذرت، بادام‌زمینی، پسته، خشکبار | سرطان کبد، سمیت شدید، تضعیف سیستم ایمنی |
| اوکراتوکسین‌ها | Aspergillus spp., Penicillium spp. | قهوه، کشمش، غلات، گوشت‌های فرآوری‌شده | آسیب کلیوی، سرطان، سمیت جنینی |
| فومونیسین‌ها | Fusarium verticillioides, F. proliferatum | ذرت، آرد ذرت، غذاهای حیوانی | سرطان مری، اختلالات عصبی و رشد |
| زیرالنون | Fusarium graminearum, F. culmorum | ذرت، گندم، جو، فرآورده‌های دامی | اختلالات هورمونی، نازایی در دام |
| پاتولین | Penicillium expansum | سیب پوسیده، آب‌میوه‌ها | سمیت گوارشی، آسیب عصبی، حساسیت |
| سیترینین | Penicillium spp., Monascus spp. | برنج، غلات، حبوبات | آسیب کلیوی، سمیت سلولی |
| آلکالوئیدهای ارگوت | Claviceps purpurea | چاودار، گندم، جو | ارگوتیسم (انقباض عروق، نکروز، توهم) |
| استریگماتوسیستین | Aspergillus versicolor, A. nidulans | غلات، پنیر، قهوه، آجیل | سرطان‌زایی، آسیب کبدی، پیش‌ماده آفلاتوکسین‌ها |
جهت کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با آزمون های فیزیک و شیمیایی کلیک کنید.
روش‌های اندازه گیری مایکوتوکسین ها
روش ELISA (سنجش ایمونوسوربنت متصل به آنزیم)
روش ELISA یکی از پرکاربردترین ابزارهای غربالگری سریع برای شناسایی مایکوتوکسین‌ها است. این تکنیک مبتنی بر آنتی‌بادی‌های اختصاصی است که به مایکوتوکسین‌ها متصل می‌شوند و از طریق واکنش آنزیمی، یک سیگنال قابل اندازه‌گیری (رنگی یا فلورسانس) ایجاد می‌کنند. این روش برای حجم بالای نمونه و نتایج سریع بسیار مناسب است، اگرچه برای تأیید نهایی به روش‌های دقیق‌تری نیاز دارد.
HPLC (کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا)
روش HPLC یک روش بسیار دقیق و معتبر برای تعیین مقدار مایکوتوکسین‌ها در مواد غذایی و خوراک دام است. نمونه ابتدا استخراج و پاک‌سازی می‌شود، سپس از طریق ستون تحت فشار عبور کرده و بر اساس خواص شیمیایی در زمان‌های متفاوتی از ستون خارج می‌شود. تشخیص معمولاً با آشکارساز UV یا فلورسانس انجام می‌شود. این روش در آزمایشگاه‌های استانداردسازی و کنترل کیفیت کاربرد گسترده‌ای دارد.
LC-MS/MS (کروماتوگرافی مایع – طیف‌سنجی جرمی)
این روش ترکیبی از قدرت جداسازی بالای کروماتوگرافی مایع و دقت تشخیص طیف‌سنج جرمی است. LC-MS/MS برای شناسایی همزمان چند نوع مایکوتوکسین با دقت بسیار بالا به‌کار می‌رود و به ویژه در تحقیقات پیشرفته و کنترل کیفیت صادراتی مورد استفاده است. مزیت این روش، توانایی تشخیص مقادیر بسیار کم و تفکیک مایکوتوکسین‌های مشابه است.
GC-MS (کروماتوگرافی گازی – طیف‌سنجی جرمی)
GC-MS عمدتاً برای مایکوتوکسین‌هایی که فرار هستند یا قابلیت مشتق‌سازی دارند، کاربرد دارد. پس از آماده‌سازی نمونه و در صورت نیاز مشتق‌سازی، ترکیبات در ستون گازی جدا شده و وارد طیف‌سنج جرمی می‌شوند. این روش بسیار دقیق است و در موارد خاص مانند پاتولین و برخی سموم قارچی خاص استفاده می‌شود.
TLC (کروماتوگرافی لایه نازک)
TLC یک روش سنتی، کم‌هزینه و آسان برای شناسایی کیفی مایکوتوکسین‌هاست. در این تکنیک، نمونه روی صفحه‌ای از سیلیکاژل قرار می‌گیرد و با قرار دادن در حلال مناسب، ترکیبات مختلف بر اساس قطبیت در طول صفحه حرکت کرده و جدا می‌شوند. پس از آشکارسازی، لکه‌ها با استاندارد مقایسه می‌شوند. اگرچه حساسیت آن پایین‌تر از روش‌های مدرن است، اما همچنان در برخی آزمایشگاه‌ها کاربرد دارد.
بیوسنسورها (حسگرهای زیستی)
بیوسنسورها یک فناوری نوین برای شناسایی مایکوتوکسین‌ها هستند که بر پایه واکنش‌های زیستی بین آنزیم، آنتی‌بادی یا نوکلئیک اسید با مایکوتوکسین کار می‌کنند. این واکنش باعث تولید سیگنال‌های قابل اندازه‌گیری (الکتروشیمیایی، نوری یا حرارتی) می‌شود. این روش برای شناسایی در محل (on-site detection) و کاربردهای سریع میدانی بسیار مناسب است و به‌ویژه در زنجیره تأمین مواد غذایی در حال گسترش است.
در ادامه، جدول مقایسه‌ای روش‌های اندازه‌گیری مایکوتوکسین‌ها با تمرکز بر ویژگی‌ها، دقت، سرعت، هزینه و کاربرد هر روش ارائه شده است:
| روش | مبنای عملکرد | دقت | سرعت | هزینه | کاربرد رایج | مزایا | محدودیت‌ها |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ELISA | واکنش آنتی‌بادی – آنتی‌ژن | متوسط تا بالا | بالا | پایین تا متوسط | غربالگری سریع در صنایع غذایی و خوراک دام | سریع، ساده، مناسب برای حجم بالا | احتمال نتایج کاذب، نیاز به تأیید با روش دقیق‌تر |
| HPLC | جداسازی کروماتوگرافی + UV/Fluorescence | بالا | متوسط | متوسط تا بالا | آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت و صادرات | دقت و تکرارپذیری بالا، مناسب برای مقادیر کم | نیاز به آماده‌سازی دقیق نمونه |
| LC-MS/MS | کروماتوگرافی مایع + طیف‌سنجی جرمی | بسیار بالا | متوسط | بالا | تحقیقاتی، صادرات، تشخیص چندگانه همزمان | حساسیت بسیار بالا، تشخیص همزمان چند مایکوتوکسین | هزینه بالا، نیاز به تجهیزات پیشرفته |
| GC-MS | کروماتوگرافی گازی + طیف‌سنجی جرمی | بالا | متوسط | بالا | برای ترکیبات فرار یا مشتق‌سازی‌شده مانند پاتولین | دقت و وضوح بالا در ترکیبات فرار | مناسب فقط برای ترکیبات خاص |
| TLC | جداسازی فیزیکی روی صفحه جامد | کم تا متوسط | پایین | بسیار پایین | روش ابتدایی و مقرون‌به‌صرفه برای بررسی کیفی | ساده، اقتصادی، بدون نیاز به تجهیزات پیشرفته | دقت پایین، فقط برای بررسی اولیه |
| بیوسنسورها | واکنش زیستی و تولید سیگنال | بالا | بسیار بالا | متوسط | تشخیص در محل، کنترل زنجیره تأمین مواد غذایی | قابل حمل، بدون نیاز به تجهیزات پیچیده، آنی | نیاز به توسعه بیشتر و اعتبارسنجی در سطح جهانی |
جهت آشنایی با آزمون اندازه گیری آفلاتوکسین کلیک کنید.
منابع مایکوتوکسین‌ها
مایکوتوکسین‌ها ترکیبات سمی هستند که معمولاً در نتیجه رشد کپک‌ها بر روی مواد غذایی و محصولات کشاورزی در شرایط نامناسب نگهداری تولید می‌شوند. منابع اصلی آلودگی به مایکوتوکسین شامل غلاتی مانند ذرت، گندم، برنج و جو است که به دلیل ذخیره‌سازی در محیط‌های مرطوب و گرم، بیش از سایر محصولات در معرض آلودگی قرار دارند. خشکبار نظیر بادام‌زمینی، پسته و گردو نیز به‌خصوص در مراحل برداشت و انبارداری، در صورت تهویه ضعیف، به سرعت قارچ‌زده شده و مایکوتوکسین تولید می‌کنند. میوه‌های خشک مانند کشمش و انجیر خشک، در صورت خشک شدن غیراستاندارد، یکی دیگر از منابع بالقوه آلودگی هستند. همچنین، محصولات لبنی ممکن است در صورتی که دام از خوراک آلوده به مایکوتوکسین تغذیه کرده باشد، به‌طور غیرمستقیم آلوده شوند. دانه‌های قهوه و کاکائو نیز در زنجیره تأمین جهانی، اگر به درستی فرآوری یا خشک نشوند، می‌توانند حامل مقادیر خطرناکی از این سموم قارچی باشند. کنترل شرایط دما، رطوبت و بهداشت انبارها نقش کلیدی در پیشگیری از آلودگی مایکوتوکسینی دارد.
آزمایشگاه همکار نیکوفارمد با بهره‌مندی از تجهیزات پیشرفته و تیم تخصصی، آزمون اندازه‌گیری مایکوتوکسین‌ها را مطابق با استانداردهای بین‌المللی انجام می‌دهد. این آزمایشگاه با استفاده از روش‌های دقیق و تأییدشده آزمون اندازه‌گیری انواع مایکوتوکسین‌ها از جمله آفلاتوکسین‌ها، فومونیسین‌ها، زیرالنون و اوکراتوکسین‌ها را در محصولات غذایی، خوراک دام و مواد اولیه کشاورزی با دقت بالا شناسایی و کمیت‌سنجی کند. خدمات نیکوفارمد در این حوزه، ایمنی غذایی، کنترل کیفی صادرات و انطباق با الزامات سازمان‌های نظارتی ملی و بین‌المللی را تضمین می‌کند.